ΦΑΝΑΡΙΩΤΙΣΣΕΣ

Κούλα Ξηραδάκη

Φαναριώτισσες

Η συμβολή τους στα Γράμματα,

στις Τέχνες και στην Κοινωνική Πρόνοια

Εκδόσεις ΦΙΛΙΠΠΟΤΗ

Ένα σημαντικό κεφάλαιο του ρόλου των γυναικών στη διαμόρφωση του ελληνικού έθνους αναδεικνύει με το πολύ ενδιαφέρον βιβλίο της η συγγραφέας-ερμηνεύτρια κ. Κούλα Ξηραδάκη, η οποία μας παρουσιάζει τις προϋποθέσεις κάτω από τις οποίες και μάλιστα σε δύσκολους καιρούς καλλιέργησαν τα Ελληνικά Γράμματα και τις Τέχνες και ανέπτυξαν σημαντικές πρωτοβουλίες κοινωνικού προνοιακού χαρακτήρα που ήταν ένας προνομιακός χώρος δραστηριοποίησης των πρώτων γυναικείων συλλόγων της Πατρίδας μας κατά το δεύτερο μισό του 19^ου αιώνα.

Οι δόμνες κι δομνίτσες, οι κοκκώνες κι οι κοκκωνίτσες, ήσαν αυτές που υποδέχονταν στ’ αρχοντικά τους τους υψηλούς επισκέπτες που καλούσαν οι άρχοντες οικοδεσπότες. Η κοινωνική θέση τους τους επέβαλε να μαθαίνουν γράμματα, ξένες γλώσσες και τρόπους καλής συμπεριφοράς. Άσε πια από εμφάνιση. Τα ακριβά φορέματα από σεβάϊ του Χαλεπιού κι από κουτνί της Προύσσας, τους μεταξωτούς τσεβρέδες και τα ακριβά χρυσαφικά μόνο αυτές τα φορούσανε. Η μόρφωση στο Φανάρι είχε καθιερωθεί. Ξακουστοί Δάσκαλοι όπως ο Ιω. Καρυοφίλης, ο Νικ. Λογάδης, ο Κωνστ. Οικονόμου, ο εξ Οικονόμων και τόσοι άλλοι, παρέδιδαν μαθήματα «κατ’ οίκον» στα κορίτσια των Φαναριωτών.

Οι Φαναριώτισσες όχι μόνον μάθαιναν γράμματα, αλλά καλλιεργούσαν τα Γράμματα και τις καλές Τέχνες. Έκαναν φιλολογικές συγκεντρώσεις, διάβαζαν ξένες εφημερίδες και περιοδικά, παρακολουθούσαν την πνευματική κίνηση της Ευρώπης και την δική μας. Στις βεγγέρες τους διάβαζαν λογοτεχνικά κείμενα, ποιήματα, έκριναν κάθε καινούρια έκδοση κι ήτανε πρώτες στους φιλολογικούς καβγάδες.

Πολλή συζήτηση, πολλά σχόλια γύρω απ’ το γλωσσικό ζήτημα. Πολύ μελάνι ξοδεύτηκε και πολύς χρόνος κύλησε για να πάρει η γλώσσα μας την τελική της μορφή.

Οι Φαναριώτισσες είχαν και τις προτιμήσεις τους. Πολύ τους άρεσε ο Αθ. Χριστόπουλος και ο Ηλίας Τανταλίδης, γιατί έψαλλαν τον έρωτα, σατίριζαν τον πλούτο και γιατί έγραφαν ποιήματα στη δημοτική. Πολλές φημίζονταν για το πνεύμα τους, για τα σατιρικά τους τετράστιχα που σκάρωναν στη στιγμή κι άλλες πάλι είχαν σε τέτοιο σημείο αναπτύξει το καλλιτεχνικό τους κριτήριο, που λόγιοι, πριν από κάποια έκδοσή τους, τους έπαιρναν τη γνώμη. Μεγάλος ο θαυμασμός λογίων προς τις Φαναριώτισσες. Ο Καισάριος Δαπόντες αφιέρωσε το βιβλίο του «Καθρέπτης Γυναικών»:

«Τη εκλαμπροτάτη και ευσεβεστάτη

Δόμνη πάσης Μολδοβλαχίας κυρία κυρία

Ελένη Μαυροκορδάτη»

Λειψία 1766

Το θέατρο ιδιαιτέρως συγκινούσε τις Φαναριώτισσες. Είχαν σχηματίσει μικρούς ερασιτεχνικούς θιάσους κι έδιναν παραστάσεις σε σκηνές που είχαν στήσει μέσα στα αρχοντικά τους. Παιδιά των Φαναριωτών, αγόρια και κορίτσια, ερμήνευαν ρόλους και απήγγελλαν αποσπάσματα από αρχαίες τραγωδίες και κωμωδίες όπως τους «Πέρσες» του Αισχύλου, κωμωδίες του Γκολντόνι και του Μολιέρου, την «Ερωφίλη» του Χορτάντζη.

Οι Φαναριώτισσες αγαπούσανε πολύ την μουσική. Όταν κάποτε ο καθηγητής της Μεγάλης του Γένους Σχολής Ανδρέας Σπαθάρης άκουσε μια Φαναριώτισσα να ερμηνεύει στο πιάνο μια μελωδία του Σούμπερτ, αναφώνησε: «από δω θ’ αρχίσει η μόρφωση του Γένους»! Και πράγματι από εκεί άρχισε, απ’ τις ηγεμονίες. Οι ηγεμονίες με την αυτονομία τους εδημιούργησαν έναν ελεύθερο ελληνικό χώρο, μια εστία ελεύθερου ελληνισμού, απ’ όπου ξεπήδησε η πρώτη σπίθα, το πρώτο φως, τα πρώτα γράμματα, η αρχή του λυτρωμού. Οι Φαναριώτισσες ήταν οι πρώτες Ελληνίδες που έσπασαν το φράγμα της αμάθειας και κατέκτησαν πρώτες την μόρφωση.

Συστηματικότερα πολλές Φαναριώτισσσες ασχολήθηκαν με τις μεταφράσεις. Η Αικατερίνη Νικ. Λεβίδη το γένος Μεσσηνέζη, μητέρα του Δημητρίου Νικ. Λεβίδη (1806-1893) ο οποίος διετέλεσε και πρόεδρος  του Ελεγκτικού Συνεδρίου κατά τα έτη 1866-1875, «ήτο εκ των λογίων γυναικών της εποχής εκείνης, πολύγλωσσος και μουσική αρίστη».

«Η μετάφραση, φαινόμενο πολυδιάστατο. Οι κοινωνικές και πολιτισμικές αλλαγές που είχαν ως κατάληξη τη γένεση του «κοσμοπολιτικού πνεύματος του Ευρωπαϊκού 18^ου αιώνα, τάση που σταθεροποιήθηκε και εκδηλώθηκε κυρίως κατά τη διάρκεια του β’ μισού του αιώνα, βρήκαν την άμεσή τους έκφραση στο λογοτεχνικό πεδίο στην καλλιέργεια της μετάφρασης. Στη νεοελληνική παιδεία, το ενδιαφέρον ως προς αυτό το θέμα δηλώνει σε μεγάλο βαθμό και με σαφή τρόπο την επιθυμία να ικανοποιηθούν οι καινούριες ανάγκες. Η αναγκαιότητα της μετάφρασης υποδεικνύεται με επιμονή καθ’ όλη τη διάρκεια του νεοελληνικού διαφωτισμού…»

«…Η γένεση του ενδιαφέροντος για τη μετάφραση από δυτικές γλώσσες και η προοδευτική εξέλιξη του φαινομένου καλύπτει το δεύτερο μισό τους 18^ου αιώνα και τις πρώτες δεκαετίες του 19^ου, ως την Επανάσταση του 1821 το σημείο αιχμής της προβληματικής της μετάφρασης και της αύξησης της παραγωγής της είναι γύρω στα 1800…»

Πολλές Φαναριώτισσες ενίσχυσαν τα ελληνικά Γράμματα, στάθηκαν Μαικήνες των ελληνικών Γραμμάτων, πρόσφεραν χρήματα για την ανοικοδόμηση μιας σχολής ή την αποπεράτωση μιας άλλης. Και κάτι πολύ σημαντικό, συνέβαλαν κι αυτές στην προπαρασκευή του εθνικού ξεσηκωμού. Αλλά γι’ αυτές γράφω στο βιβλίο μου «Γυναίκες του ’21». Και με την απελευθέρωση, όσες κατέφυγαν εδώ, συνέχισαν την πολιτιστική τους παράδοση. Άλλες ασχολήθηκαν με τα Γράμματα, άλλες βοήθησαν ανθρώπους των Γραμμάτων κι άλλες πρωτοστάτησαν στην ίδρυση σχολείων, ορφανοτροφείων και άλλων ευαγών ιδρυμάτων.

ΦΑΝΑΡΙΩΤΙΣΣΕΣ

Ρωξάνδρα Μαυροκορδάτου

(1795-1684)

Σουλτάνα Αλεξάνδρου Μαυροκορδάτου

Μαρία Ραγκαβή Τυανίτου

Αικατερίνη Κ. Σούτζου – Βαλέτα         

Αικατερίνη Κωνσταντίνου Ραστή

Ρωξάνη Σαμουρκάση

Αικατερίνη Μιχ. Γκίκα

Μαρία Γκίκα

Ευρφοσύνη Αλε. Χαντζερή

Ραλλού Κωνσταντίνου Μουρούζη

(1778-1860)

Δομνίτσα Ραλλού Καρατζά

Δόμνα Ευρφροσύνη Σούτζου-Καλλιμάχη

Ραλλού Σούτζου-Μεϊντάν

(1799-1832)

Δόμνα Μαργιωρά Νικ. Μαυρογένους

Ευφροσύνη Κωνσταντίνου Νέγρη

(1778-1850)

Δόμνα Σμαράγδα Σκαρλάτου Καλλιμάχη

(1774-1837)

Αικατερίνη Μαυροκορδάτου –Δόσιου  

(1820-1856)

Σοφία Δημητρίου Μαυροκορδάτου

Αικατερίνη Ονούφριου Αποστολίδου

Σμαράγδα Α. Μουρούζη

(1806-1884)

Ραλλού Γ. Λεβέντη

Ελένη Υψηλάντη

Μαρία Γεωργίου Υψηλάντη

Ζωή Αλεξ. Σούτζου –Μουρούζη

(1803-1878)

Ρωξάνη Μάρκου Καρατζά

(1855-1940)

Ελένη Αλέξανδρου Αργυρόπουλου

Ελίζα Θρ. Ζαΐμη –Μουρούζη

(1835-1923)

Ζωή Παπαρρηγοπούλου –Παπάζογλου

(+1880)

Σεβαστή Αργυροπούλου –Μάνου

(1798-1883)

Ελίζα Σκαρλάτου –Σούτζου

(1837-1887)

Μαρία Περικλή Αργυρόπουλου

(1885-1976)

Μαρία Γεωργίου Καρατζά

Λίλη Νικολάου Ζαρίφη –Ραγκαβή

Μαρία Παπαρρηγοπούλου –Σκαναβή

Μάρθα Μπιμπέσκου

Αικατερίνη Σπυρ. Τρικούπη

Ασπασία Αλ. Ρωμά- Μουρούζη

(1838-1905)

Βικτωρία Θ. Κυριακού –Μητσοτάκη

Ραλλού Καλλιμάχη

Ραλλού Ζ. Στρούμσκη

Ραλλού Μίλλιντζεν

Λουκία Μαυροκορδάτου- Καραθεοδωρή

(1812-1884)

Σμαράγδα Βικέλα –Μελά

(1816-1901)

Άννα Γαβριηλίδου

Ευθαλία Θωμά –Ξενοπούλου

(1839-1928)

Χαρίκλεια Πέτρου Καβάφη

Ραλλού Νικ. Σούτζου-Ραγκαβή

Ζωή Αλ. Μαυροκορδάτου-Αλμέϊδα

Ευρφροσύνη Καλλιμάχη –Παπαδοπούλου

(1810-1878)

Ευφροσύνη Κωνστ. Σούτζου

(1801-1884)